یكی از دعاهایی كه رهبران، عالمان و عارفان اسلامی همواره بر دل و جان
دارند، عاقبت به خیری است. هر چند در آیات قرآنی چنین دعایی نیست و هیچ
یك از آیات به این مساله اشاره ای ندارد و هیچ پیامبری از خداوند عاقبت به
خیری نخواسته است، اما در آیات قرآنی یكی از دعاها و خواسته های
پیامبران(ع) خیر است و حضرت موسی(ع) در زمان فرار از دست فرعون در اوج
واماندگی و نداری اش از خداوند خیر می خواهد و می فرماید: رب انی لما
انزلت الی من خیر فقیر؛ پروردگارا! من واقعاً نیازمند خیری هستم كه برایم
فرو می فرستی.(قصص، آیه 24)
به گزارش شفقنا، رضا شریفی در مطلبی که در روزنامه کیهان منتشر کرده با
مراجعه به آموزه های قرآنی، مساله عاقبت به خیری را واكاوی كرده و جایگاه،
عوامل و نشانه های آن را تبیین كرده است.
البته اینگونه نیست كه مفهوم عاقبت به خیری در قرآن بیان نشده باشد. آیات
بسیاری داریم كه به مساله عاقبت به خیری اشاره می كند. از جمله این آیات
آیاتی است كه پیامبران از خداوند مرگ در حالت اسلام درخواست می كنند. حضرت
یوسف(ع) می فرماید: تو به من دولت دادی و از تعبیر خوابها به من آموختی.
ای پدیدآورنده آسمانها و زمین، تنها تو در دنیا و آخرت مولای منی، مرا
مسلمان بمیران و مرا به شایستگان ملحق فرما. (یوسف، آیه 101)
حضرت ابراهیم(ع) و نیز حضرت یعقوب(ع) در ضمن سفارش و وصیت نامه خود به
فرزندانشان می فرمایند كه مرگشان در حالت اسلام باشد. خداوند در این باره
گزارش می كند كه: ابراهیم به فرزندان خود
وصیت كرد كه در برابر خدا تسلیم شوند و یعقوب، به فرزندان خود گفت: ای
فرزندان من، خدا برای شما این دین را برگزیده است، مباد بمیرید بی آنكه
بدان گردن نهاده باشید (بقره، آیه 132)
خداوند از مومنان می خواهد كه در حالتی به استقبال مرگ بروند كه مسلمان
باشند: یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله حق تقاته ولاتموتن الا و أنتم
مسلمون؛ ای كسانی كه ایمان آورده اید، از خدا آن گونه كه حق پروا كردن از
اوست، پروا كنید و زینهار، جز مسلمان نمیرید. (آل عمران، آیه 102)
با نگاهی به سخنان امیرمومنان علی(ع) و واكنش های آن حضرت(ع) نسبت به
شهادت خویش به دست عبدالرحمن بن ملجم مرادی این معنا به دست می آید كه
عاقبت به خیری چیزی جز همان فلاح و فوز و رستگاری نیست كه با مرگ در حالت
اسلام و دین داری و یا شهادت در راه خدا همراه است.
در روایت است كه رسول گرامی اسلام(ص) در استقبال ماه مبارك رمضان خطبه ای
ایراد فرمودند. وقتی خطبه رسول خدا(ص) به اتمام رسید، امیرمؤمنان(ع) سؤال
كردند: «ما افضل الاعمال فی هذا الشهر؟ برترین عمل ها در این ماه چیست؟»
پیامبر(ص) فرمودند: الورع عن محارم الله؛ خویشتن داری از محرمات خدا.
آنگاه به سختی گریستند. امیرالمؤمنین(ع) سبب گریه را پرسیدند. پیامبر(ص)
فرمودند: گریه ام بدین سبب است كه تو در این ماه كشته خواهی شد.
امیرمؤمنان(ع) بی درنگ پرسیدند: افی سلامه من دینی؛ آیا دین خود را به
سلامت به درخواهم برد؟ رسول گرامی(ص) فرمودند: فی سلامه من دینك؛ در سلامت
از دین هستی. (بحارالانوار، ج82، ص 55، ح 22؛ و نیز ج 43، ص 833)
امیرمؤمنان علی(ع) هنگامی كه به دست ابن
ملجم به شهادت رسید، پس از ضربتی كه بر فرق مبارك ایشان فرود آمد، در
محراب مسجد كوفه فرمودند: فزت و رب الكعبه؛ به پروردگار كعبه سوگند رستگار
شدم.
از دو روایت این معنا به دست می آید كه سلامت دین و شهادت در راه خدا همان
رستگاری و فلاح است. پس مومنان و اهل اسلام همواره در اندیشه عاقبت به
خیری و مرگ در حالت اسلام و تسلیم به خدا هستند. از این رو می توان گفت كه
حقیقت عاقبت به خیری كه مفهوم آن در آیات بسیاری آمده، همان فلاح و
رستگاری و فوزی است كه در آیات دیگر بیان شده است.
از همین جا می توان جایگاه عاقبت به خیری را به عنوان یك دعا و نیایش و
درخواست از خداوند دانست؛ زیرا انسان مسلمان و مومن می داند كه دنیا تنها
مقدمه ای برای آخرتی است كه ابدی بوده و مرگ دروازه ای به آن جهان ابدی
است. پس تمام خواسته اش آن است كه به سلامت از این دنیا بیرون رود و این
سلامت در دین با تسلیم در برابر خدا معنا می شود كه همان رستگاری و
خوشبختی و سعادت ابدی انسان است.
عاقبت به خیری دعایی است كه همگان خواهان آن هستند. حجت الاسلام والمسلمین
محسن قرائتی نقل می كند كه: دوست عزیزی داشتیم رئیس سازمان تبلیغات تهران
بود به نام آقای محمدخانی. ایشان می گفت: یكبار در حرم امام رضا سه تا
آیت الله را سه گوشه دیدم. آیت الله فلسفی، آیت الله مروارید، آیت الله
میرزا جواد آقای تهرانی كه هر سه به رحمت خدا رفتند. می گفت: به دل من
افتاد كه بروم نزد سه آیت الله و بگویم: شما هر سه، هشتاد سال است آیت
الله هستید، در علم و تقوا بودید. اگر یك دعای مستجاب داشته باشی، چه می
خواهی؟ می گفت: در جمعیت رفتم نزد آیت الله مروارید، گفت: می گویم: خدا
عاقبت مرا به خیر كند. نزد آقای فلسفی رفتم، او همین را گفت. نزد آقای
تهرانی كه رفتم او هم همین را گفت. ما این كلمه از ایشان در ذهنمان بود.
روزهای آخر عمر آیت الله العظمی گلپایگانی، خدمت ایشان رسیدم، گفتم: شما
یك مرجع تقلید هشتاد، نود ساله هستی. اگر یك دعای مستجاب مزد مرجعیت تو
باشد، بگویند: یك دعای مستجاب داری، چه می گویی؟ آیت الله العظمی
گلپایگانی گفت: دعا می كنم خدا عاقبت مرا بخیر كند.
عوامل عاقبت به خیری
عاقبت به خیری اینگونه نیست كه به سادگی به دست بیاید، چرا كه این انسان
است كه خودش وضعیت و سرنوشت خودش را برای آخرت تعیین و مشخص می كند؛ زیرا
آنچه در قیامت می بیند همه همان اعمال او در دنیاست؛ در حقیقت در هنگام
مرگ كه كشف الغطاء می شود و انسان ها با وضعیت اخروی خود مواجه می شوند
(ق، آیه22) همه نیات و اعمال خودش را به شكل متمثل یا متجسم می بینند؛ چرا
كه خود انسان اخروی، سازه خود انسان دنیوی است و بهشت و دوزخ، چیزی جز
اعمال آدمی نیست؛ البته با این تفاوت كه خداوند دوزخ را عین اعمال آدمی در
دنیا قرار داده و از همین رو از آن به جزاء وفاق یاد می كند (شوری،
آیه04؛ نباء، آیه62) چرا كه خداوند حتی یك ذره نسبت به كسی ظلم نمی كند
(نساء، آیات04 و 94 و 421؛ كهف، آیه94 و آیات دیگر)؛ اما بهشت افزون بر
اعمال خود انسان، بیشتر نتیجه تفضل الهی و بخشش و عطایای اوست. به این
معنا كه خداوند به بندگان خوب خود بیش از آنچه لیاقت دارند از روی فضل
چیزهایی را در بهشت قرار می دهد كه نتیجه و عین عمل آنها نیست. (انعام،
آیه061؛ نمل، آیه98؛ یونس، آیه62؛ و آیات دیگر)
به هر حال، این خود انسان است كه خودش را
برای ابدیت در این دنیا می سازد و خودش در آخرت سازه خودش است؛ چنانكه
دوزخ او عین نیات و اعمال اوست. به عبارت دیگر انسان آخرت و ابدیت خود را
به دست خود در این دنیا می سازد و رقم می زند.
پس مهمترین عامل در عاقبت به خیری، خود انسان و نیات و اعمال اوست. سبكی
كه انسان برای خود انتخاب می كند و مبتنی بر فلسفه، بینش و نگرش، هستی
شناسی، جهان بینی و مانند آن است، همان چیزی است كه وضعیت اخروی او را
مشخص می كند و اصولا انسان ها براساس شخصیتی كه خودشان را بر پایه آن
ساخته اند، عمل می كنند. (اسراء، آیه48)
از آیاتی كه به مسئله فلاح و رستگاری انسان در دنیا و آخرت اشاره دارد،
این معنا به دست می آید كه مهم ترین عوامل در رستگاری، همان فلسفه ای است
كه سبك زندگی آدمی را می سازد. از این رو به مسئله هستی شناسی، جهان بینی و
ایدئولوژی اشاره دارد كه انسان بر اساس آن، زندگی خود را سامان می دهد.
ایمان به خدا و آخرت و همچنین ایمان به هدایت الهی به سبب ربوبیت خداوندی و
حكمت او از جمله این اصول اساسی در فلسفه زندگی است كه انسان را رستگار
می كند قرآن در آغاز سوره مومنون، اصولی را به عنوان عوامل رستگاری بیان
كرده كه شامل فلسفه و سبك زندگی است. پس از بیان بینش ها و نگرش ها به
نیات و اعمال خوب و بد اشاره می كند كه رستگاری را سبب می شود. بخش عمده
ای از این ایمان شامل مراعات تقوا و اجتناب از هر ناپسند و بد و زشت
عقلانی و شرعی است. البته تنها در این سوره به این مسایل اشاره نشده بلكه
در سوره های دیگر از جمله آیات نخست سوره بقره نیز علل رستگاری و فلاح
بیان شده كه شامل عقاید و اعمال است.
اگر بخواهیم به كلیات و جزئیات اینها اشاره كنیم باید همه آیات قرآنی را
بیان كنیم كه بیانگر راه راست از راه باطل و گمراهی است؛ یعنی همه آموزه
هایی كه به عنوان اسلام مطرح است و موجب می شود تا آدمی در راه راست قرار
گیرد و از نعمت های الهی چون پیامبران برخوردار شود (سوره حمد)
پس لازم است همه عمر را چنان زندگی كنیم كه اسلام از ما خواسته است؛ یعنی
سبك زندگی خود را باید اسلامی قرار دهیم و چنانكه خداوند خواسته و هدایت
كرده، عمل كنیم.
اینكه در برخی از روایات آمده كه انسان در روز قیامت باید پاسخ گوی همه
لحظات زندگی خود در دنیا باشد همین معنا را اثبات می كند؛ چرا كه هر دمی
كه از عمر ما می گذرد ما نقاطی از تصویر زندگی آینده خود را نقاشی و ترسیم
می كنیم. هر نیت و كار ما یك نقطه سفید و سیاه در سازه ای است كه در آخرت
به شكل كامل به ما نشان داده می شود؛ چرا كه ما خودمان سازه و شاكله اصلی
خودمان را می سازیم و این شخصیت در آخرت تجسم می یابد. بر همین اساس
پیامبر(ص) می فرماید: لا تزول قدما عبد یوم القیامه حتی یسال عن اربع عن
عمره فیما افناه و عن شبابه فیما ابلاه و عن ماله من این اكتسبه و فیما
انفقه و عن حبنا اهل البیت؛ انسان، در روز قیامت، قدم از قدم برنمی دارد،
مگر آنكه از چهار چیز پرسیده می شود: از عمرش كه چگونه گذرانده است، از
جوانی اش كه چگونه سپری كرده، از ثروتش كه از كجا به دست آورده و چگونه خرج
كرده است و از دوستی ما اهل بیت. (خصال، ص352، حدیث521)
این بدان معناست كه هر آنچه می كنیم اثرش
درحال و آینده ما بروز و ظهور می كند و آخرت ما چیزی جز همین دنیای ما
نیست كه خودمان همه كاره آن هستیم.
پیامبر گرامی(ص) عاقبت به خیری را در همان نیات و اعمال ما می داند و می
فرماید خوشا به سعادت كسی كه عمرش طولانی و كردارش خوب باشد. چنین كسی
عاقبتش خوب است؛ زیرا پروردگارش از او راضی است. و وای بركسی كه عمرش
طولانی و كردارش بد باشد. چنین كسی عاقبتش بد است؛ چرا كه پروردگارش از او
ناراضی است. (بحارالانوار، ج96، ص004، حدیث59)
پس باید هر لحظه از عمر خود را بسیار عزیز و گران و گرامی بداریم و بیهوده
آن را برباد ندهیم؛ چراكه همه آینده ما در گرو حال و كارهایی است كه در
دنیا انجام می دهیم. پس اگر برنامه ریزی ما براساس آیین و سنت الهی و دین
اسلام باشد و بر سلامت از دین باشیم، در آخرت نیز از دوزخ به سلامت دور
خواهیم بود و زندگی سعادتمند و رستگاری و خوشبختی ابدی را برای خود رقم می
زنیم. امام صادق(ع) می فرماید كه قدر عمر خودتان را بدانید و آن را
بیهوده هدر ندهید. ایشان می فرماید: اگر از عمرت دو روز مهلت داده شدی، یك
روز آن را برای ادب خود قرار ده تا از آن برای روز مردنت كمك بگیری. به
امام گفته شد: این كمك گرفتن چگونه است؟ فرمودند: به اینكه آنچه را از خود
برجا می گذاری، خوب برنامه ریزی كنی و از روی حكمت كاری را محكم و متقن
انجام دهی. (كافی ج8، ص051، حدیث231)
نشانه های عاقبت به خیری
باتوجه به مطالب پیشین معلوم می شود كه عاقبت به خیری در دست ماست و اینكه
می توان از حال نسبت به عاقبت به خیری خود سخن بگوییم؛ چرا كه نشانه های
آن در اعمال ما مشاهده می شود؛ زیرا ما شخصیت خودمان را در طول عمر می
سازیم و كارهای ما براساس نیت و شخصیت ماست و اگر چیز خوب یابد انجام می
دهیم به سبب شخصیتی است كه داریم و آن شخصیت باطنی،خودش را درعمل نشان می
دهد.
پس اگركاری را انجام دادیم كه موجب آرامش ماست و هیچ اضطراب و دلهره در ما
نیست باید به خودمان امیدوار باشیم، چرا كه كار بد و زشت برای انسانی كه
فطرت سالم داشته باشد و در مسیر سلامت گام برمی دارد و قلب سلیم دارد،
نفرت انگیز است و وجدان و فطرت او از آن ناراحت و گریزان بوده و اگر به هر
دلیل درونی و بیرونی آن را انجام داد، آرامش خود را از دست می دهد و دچار
اضطراب می گردد. البته چنانكه گفته شد این برای كسانی است كه از قلب سلیم
برخوردار بوده و فطرت سالم خود را با گناه از بین نبرده باشند.
چنین افرادی همچنان كه در آخرت به آرامش مطلق و ابدی می رسند در همین دنیا
به سبب پرهیزگاری و اجتناب از هر زشت و بد و گناه، در آرامش هستند. (
یونس، آیات 26 و 46؛ زمر، آیه 16)
این افراد در دنیا وآخرت احساس امنیت می كنند و خود را در پناه خدا دانسته
و از دوزخ و مشكلات آن ایمن هستند و گرفتاری و رنجی ندارند كه امنیت و
آرامش روحی و جسمی ایشان را سلب كند. ( دخان، آیات 15 و 75)
آرامش و امنیتی كه آنان احساس می كنند از آن روست كه خود را در پناه خدا
می یابند و خداوند نیز ایشان را به كمك های خاص تایید می كند و امداد غیبی
نصیب آنها می شود و فرشتگانی در خدمت آنان خواهند بود. (مجادله، آیه 22)
مهم ترین عامل در عاقبت به خیری همان تقوای كامل داشتن است. از این رو
خداوند در آیه 201 سوره آل عمران از حق تقاته یعنی تقوای كامل سخن می گوید
و آن را زمینه ساز عاقبت به خیری و مرگ در سلامت دین می داند. بنابراین،
یكی از نشانه های عاقبت به خیری در هر انسانی این است كه اهل تقوا باشد و
از هرگونه بدی زشتی و گناه پرهیز كند و از آن منزجر باشد. ( زمر، آیه 16؛
غافر، آیه 9)
از دیگر نشانه های عاقبت به خیری دست یابی شخص به مقام رضاست. به اینكه به
هرچه خداوند داد راضی و خشنود باشد او را در هرحال شاكر و سپاسگزار باشد؛
چرا كه مقام رضا، به این معناست كه از نظر ایمانی، شخص در چنان حالتی است
كه همه چیز را برپایه ربوبیت و پروردگاری خداوندی می بیند كه حكیم است و
هرچه نصیب و بهره او می كند، از روی حكمتی است.(مائده، آیه 911؛ توبه، آیه
001؛ مجادله، آیه 22)
خوف و خشیت در كنار امید به فضل الهی از دیگر نشانه های انسانی است كه
عاقبت به خیر خواهد شد؛ چرا كه چنین شخصی هرگز به كار خود خشنود نیست و از
مقام عظمت و جلال الهی هراسان و ترسان است و از جلال خداوند به جمال او
پناه می برد و از غضب خداوند به سمت رحمت او می رود و همیشه خوف و رجا در
دل او زنده است. پس به كارهای خویش خشنود نیست و از دوزخ و جلال الهی می
هراسد و خشیت می ورزد. (انسان،آیات 8تا 41 و آیات دیگر)
به هرحال، انسانی كه عاقبت به خیر می شود
خود سبك زندگی اش را چنان سامان می دهد كه برمدار اسلام باشد تا در نهایت
براسلام از دنیا برود و تسلیم حق باشد. با این همه انسان باید همواره
بداند كه او درحال آزمون و فتنه و بلاست (عنكبوت، آیه 2) و هر كه مقرب تر
است بیش تر در معرض آزمون های سخت تر و بیش تر الهی است (بقره، آیه 421)،
پس باید بیشتر دست به دعا باشد و از خداوند بخواهد كه توفیق عاقبت به خیری
را از وی سلب نكند؛ چرا كه دنیا خود دوزخی است كه عبور از آن به سلامت،
تنها با ایمان و اعمال صالح و دعوت دیگران به آن است. (سوره عصر)
باشد كه همواره با انتخاب سبك زندگی اسلامی و انجام آموزه های هدایتی
اسلام در مسیر سلامت گام برداشته و به سلامت اسلام وارد آخرت شویم و فلاح و
رستگاری ابدی را برای خود رقم بزنیم و فریاد فزت و رب الكعبه در هنگام
مرگ برآوریم و شادان و مسرور در ابدیت حركت كنیم.
ارشيو فيلم و سريال جديد